Osmanlı saray teşkilatı içinde Harem-i Hümayun’un kavram olarak hem somut (fiziki/mimari) hem de soyut birer karşılığı vardır. Fiziki bir yapı olarak Harem-i Hümayun, padişahın, aile üyelerinin ve onlara hizmet eden cariyelerin yaşadıkları, dışa kapalı bir mekanı temsil ederken, mimari olarak incelendiğinde Osmanlı saray teşkilat, teşrifat ve adabın tüm izlerinin, mekana yansıdığı görünür.

Harem ve Harem-i Hümayun kavramlarının soyut anlamı ise çoğu kez dikkatlerden kaçar. Harem kelimesi Osmanlı sarayı için söz konusu olduğunda sadece sarayın hanımlar için ayrılan özel bir bölümünü ifade ettiği sanılır. Oysa bu kavram başta padişah olmak üzere tüm saltanat ailesinin özel yaşamlarını, kişisel ilişkilerini dış dünyayla paylaşmadıkları daha mahrem bir alanı kapsar.

Harem-i Hümayun söz konusu olduğunda çağrışım yapan bir diğer kavram da cariyeliktir. Cariyelik Harem-i Hümayun’un temel insan kaynağını sağlayan bir kurum olması bakımından büyük önem arz eder. Cariyelik kavramı tarihsel süreç içinde gerçek anlamından farklı anlamlar kazanmıştır. Padişahların saraydaki çok sayıdaki eşlerinden her biri olarak akla ge (tiri)len cariyelik, Osmanlı saltanat yapısı ve daha genel anlamda Türk-İslam kültür ve medeniyetine olumsuz bakışın aracı olarak kullanılmış genellikle söz konusu olan yaklaşım doğruyu aramak araştırmak yerine Batılı harem ve cariye tasvirlerinin kabullenilmesi olmuştur.

Harem eğer bir piramide benzetilirse bu piramidin zirvesinde valide sultan en altında ise acemi cariyeler yer alır. Cariyeler sarayın sadece hizmet kadrosunu oluşturmakla kalmamış, onun ötesinde valide sultan, kadın efendiler, ikballer gibi padişah anne ve eşleri de çoğunlukla onlardan seçilmişlerdir. Bir başka ifadeyle, cariyelik hareme ait önemli bir kurumdur; haremi en doğru şekilde anlamak ancak cariyelik kurumunu çeşitli yönleriyle ve nesnel bir yaklaşımla ele almak mümkündür.